ابن خلدون و تاریخی دوشونجه

ابن خلدون و تاریخی دوشونجه

ابن خلدونا معروف اولان «بو زید عبدالرحمن بن تونسی آندلسلی » جوانلیقدا قورآنین موختلیف قرائتلرین, نحو, حدیث و فیقه علملرینی اؤیرندی. او «العبر و دیوان المبتدا و الخبر» کیتابینی یازیب کی عالیملر و تاریخچیلر او کیتابی العبر آدینا تانی‌ییرلار. ابن خلدونا معروف اولان «بو زید عبدالرحمن بن تونسی آندلسلی» هیجرتین 732-جی ایلینده (1332 میلادی) تونس شهرینده دونیایا گؤز آچدی. او موقدّماتی آتاسی‌نین یانیندا اؤیرندی و سونرا تونسین آیری اوستادلاریندان فایدالانیب قورآنین موختلیف قرائتلرین, نحو, حدیث و فیقه علملرینی اؤیرندی. او بیر مودّت‌ سولطان ابوالحسن مزینی (مغرب الاقصی سولطانی) درباریندا خیدمت ائله‌دی. ابن خلدون (العبر و دیوان المبتدا و الخبر فی الایام العرب والعجم و البربر من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر) آدیندا بیر کیتاب یازیب کی عالیملر و تاریخچیلر او کیتابی العبر آدینا تانی‌ییرلار. دئمک اولار کی ابن خلدونون کیتابی بشرین عمومی تاریخیدیر. او اؤز کیتابیندا اوچ بؤلومده اؤز نظریه‌سینی دئییر: کیتابین بیرینجی بؤلومو موقدمه‌, ایکینجی بؤلومو تحقیق و تاریخ علمی‌نین فضیلتی و آخیرینجی بؤلومو‌ ده تاریخ تحقیقی‌نین یولو و تاریخچیلرین ایشتیباهلاریدیر. آما ابن خلدونون شؤهرتینی ائله بو کیتابین موقدّمه‌سینده آختارمالی‌ییق. او 1400 صفحه‌لیک موقدّمه‌سینده چالیشیر تاریخدن تازا تعریف وئرسین. او چالیشیر تاریخی ایکی یئره بؤلسون: ناغیلا بنزر ریوایتلی تاریخ و حؤکمی تاریخ. او بو بؤلماقدا اعتیقادی وار کی تاریخی حقیقتین اؤیرنمه شرطی, اونو دوز یازماقدیر و او گونه‌ قدر اکثر تاریخچیلر بو معیاردان فایدالانمیردیلار و اؤز یازیلاریندا حددن آرتیق موبالیغه ائدیردیلر. ائله بونا گؤره او دئییر کی یازیلاری عقل اؤلچوسو ایله اؤلچمه‌مک, بو زمانا قدر دوز تاریخین یازیلماماسینا سبب اولوب. اوردان کی ابن خلدون چوخلو جامیعه‌لرین داغیلماسی‌ایله بیر زماندا یاشاییردی بو فیکره دوشدو کی گؤره‌سن نییه دولتلر بیر دؤره اعتیلا و اوجالماقدان سونرا داغیلماغا طرف گئدیرلر؟ بونا گؤره او دولتله جامیعه‌نین رابیطه‌سینی بحث ائله‌دی و اونا «علم العمران» آدی وئردی و بونا اینانیر کی تاریخی تانیماق اوچون گرک علم العمراندان (جامیعه) ایستیفاده اولا, چونکی فقط بو یوللا تاریخ گئدیشینی داها یاخشی درک ائله‌مک اولار. ابن خلدون سونراکی مرحله‌ده علم العمران بحثینی دوزگون مطرح ائله‌مک اوچون «عصبیّت» نظریه‌سینی مطرح ائلیر کی تاریخدن بیر توضیح ایرائه وئره بیلسین. اوردان کی ابن خلدونون موقدّمه‌ده‌کی بحثلرین چوخو عصبیت محورینده‌دیر, اونون باره‌سینده موختصر توضیح وئریریک. ابن خلدونون عصبیتدن منظورو او گیراییشدیر کی بیر طایفا و ائلین افرادیندا وار و اونلاری بیر-بیرینه باغلاییر. ابن خلدون عصبیتی جامیعه‌نین قانی کیمی بیلیر و دئییر عصبیت بیرینجی مرحله‌ده صوغرا (صغری) عصبیتیدیر و کوبرا (کبری) عصبیتینه تبدیل اولاندان سونرا هر شئی دگیشیر چونکی قبیله‌نین شئیخی (رئیسی) فتوحاتدا موفّق اولاندان سونرا شاها تبدیل اولور و یاواش-یاواش, ثروت و قیزیل ییغیشماسی, افراد آراسیندا قومی رابیطه‌نین آزالماسی و تجمولات و فاساد باعیث اولور دولتلر حمله‌دن اوجالیغا و تجمولاتدان ایستیبدادا و ایستیبداددان ییخیلماغا چکیلسینلر. شاید ابن خلدونون بو نظریه‌سی نوقصانسیز اولمایا و بوتون دؤره‌لره صادیق اولمایا آما ابن خلدونو تاریخچیلر ایچینده موهوم ائله‌ین اونون وئردیگی تحلیللردیر چونکی بو تحلیللر جامیعه‌لرین تاریخینی بیلمگه چوخ کؤمک ائدر و ائله بونا خاطیردیر کی بو نظریه‌نی مطرح ائلیه‌ندن سونرا مسعودی، طبری و ابن اثیر کیمی بؤیوک تاریخچیلرین ردیفینده یئرله‌شیب. عمومیتده ابن خلدون تاریخ عرصه‌سینده تازا دوشونجه آچا بیلدی, تاریخ علمینی جامیعه‌لری تانیماق یولی‌ایله عقلی بیر علمه چئویرسین و تاریخی ساده حادیثه یازماق عوضینه تازا علمی شکلینه یاخینلاتسین.